Алматының ауасы неден уланып жатыр? Ғалыммен ашық сұхбат

Оңтүстік астанамыздың экологиялық проблемасы әбден қордаланып, халық бұл мәселені шешудің өзекті әрі маңызды екенін аңғарғандай. Себебі бұл тақырыптағы кез келген жиын я талқы қалалықтардың назарынсыз өтпейді. Шын мәнінде Алматының бұл проблемасы қалай шешілмек? Бұған дейін қандай жолдар ұсынылды? Шешу жолдары қаншалықты сәтті? Бұл сұрақтарды эколог маман Насиба Байматоваға қойдық. Ол — Ph.D., химия саласының қауымдастырылған профессоры, жетекші ғалым, «Environmental & Analytical Chemistry Laboratory», әл-Фараби атындағы ҚазҰУ-дың Farabi Chem Science Cluster зертханасының меңгерушісі.

---

Насиба, Алматыдағы ауа сапасының қазіргі жағдайы туралы айтып берсеңіз. Сіз ерекше атап өтетін негізгі ластаушы көздер қандай?

— Алматыдағы ауа сапасы — үлкен алаңдаушылық тудыратын мәселе, әрі ластану деңгейі үнемі жоғары екені тіркеліп отыр. Қазіргі уақытта қаладағы ауа сапасының индексі (AQI) «орташа» деп бағаланып жүр, алайда PM2.5 сияқты көрсеткіштер Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымының (ДДҰ) шекті нормаларынан асып түседі. 2024 жылы PM2.5-тің жылдық орташа концентрациясы 24,08 мкг/м³ болды, бұл ДДҰ ұсынған нормадан 4,8 есе жоғары.

Алматы қаласындағы ауаның ластану мәселесі — кешенді сипаттағы проблема. Әсіресе жылыту маусымында ауа сапасының нашарлауына әсер ететін негізгі фактор — бұл ЖЭО-2, ЖЭО-3 және жеке сектордағы жоғары күлді көмірді жағу.

Бұған қоса, автокөлік шығарындыларын, жанармай сапасының төмендігін, көптеген көлікте катализаторлардың болмауын және халықтың олардың маңызын түсінбеуін, ескі автокөліктерді және шығарындылар сапасын бақылау жүйесінің болмауын да ескермеуге болмайды. Сонымен қатар, сенімді дереккөздердің болмауы — мониторинг жүйелерінің ескіруі немесе нақты әрі жеткілікті мәлімет бере алмауы — ауаның ластану жағдайын нақты бағалауға мүмкіндік бермей отыр. Қазақстанда жүргізіліп жатқан экологиялық мониторинг шектеулі мәліметтермен шектеледі, бұл халық денсаулығына айтарлықтай қауіп төндіріп, шешім қабылдауды қиындатады әрі үлкен қаржылық шығындарға алып келеді.

Сонда ауаның ластану деңгейін қалай өлшеу керек?

— Ауаның ластану көздерін анықтау үшін ұзақмерзімді, үздіксіз және егжей-тегжейлі ғылыми зерттеулер қажет. Әрбір ластаушыны (NO2, SO2, CO, PM2.5) жеке қарастыру қажет, себебі олардың шығу көздері әртүрлі. Мысалы, азот диоксиді (NO2) мен көміртек тотығы (CO) негізінен көлік шығарындыларына тән, ал күкірт диоксиді (SO2) мен PM2.5 бөлшектерінің негізгі көзі — көмір жағу процесі. Әрбір ластаушы заттың өзінің шекті рұқсат етілген концентрациясы бар және соларға әсер ететін негізгі көздер бөлек көрсетілуі керек.

Алматы қаласы әкімдігі ұсынып отырған деректердің әдістемесі — барлық ластаушы затты бір көрсеткішке біріктіріп есептеу, ал бұл әлемдік тәжірибеде қолданылмайды. Мәселен, ресми деректер бойынша, Алматыдағы ластанудың 52%-ы көлікке тиесілі делінеді. Бұл қорытынды ластаушы заттардың (PM, SO2, NO2, CO және т.б.) уытын ескермей, барлығын қосындылап есептейтін қате әдістеме негізінде жасалған. Ал АҚШ, Канада, Қытай және ЕО елдерінде әрбір ластаушы заттың шығарындылары жеке көрсетіледі.

Барлық ластаушы затты бір өлшемге біріктіріп, басты ластау көзін осылай анықтау дұрыс шешімдерге алып келмейді, нақты PM2.5 секілді зиян бөлшектерді тудыратын негізгі көздер ескерусіз қалып қояды.

Алматыдағы ауа сапасын жақсарту үшін кешенді амалдар қажет. Бұл — ЖЭО-2, ЖЭО-3, жеке сектор мен кәсіпорындарда көмір тұтынуды азайту, тұрақты энергетикалық тәжірибелерді ынталандыру, сондай-ақ көмірдің шамадан тыс пайдаланылуынан туындайтын денсаулыққа байланысты қауіптердің алдын алу мақсатында экологиялық реттеуді күшейту.

Қазақстандағы ЖЭО-лардың көпшілігі Кеңес Одағы кезінде салынған, қазіргі таңда олардың 60%-дан астамы тозған. Жыл сайын Алматы ЖЭО-лары шамамен 3,2 миллион тонна көмір жағады. Кейбір ЖЭО-лар PM бөлшектерін жою үшін «батареялық эмульгаторлар» қолданып жатырмыз деп мәлімдейді, бірақ бөлшектердің мөлшеріне қарай оларды тиімді жою бойынша ғылыми негізделген деректер жоқ. Озық технологиялар — мата/қап сүзгілері, электрофильтрлер сияқты заманауи жүйелер Қазақстандағы ЖЭО-лар мен электр станцияларында қолданылмаған. Нәтижесінде, Қазақстандағы көмірмен жұмыс істейтін ЖЭО-лардың шығарындылары Еуропа елдеріндегі шекті нормалардан әлдеқайда асып кетеді: PM бойынша — 10 есе, NOx бойынша — 20%-дан астам, ал SOx бойынша — 2,5 есе артық. Бұған қоса, ЖЭО, электр станциялары және басқа да стационарлық көздерде үздіксіз мониторинг жүргізілмейді, бұл олардың шығарындылары бойынша нақты деректердің болмауына әкеледі.

Сонымен қатар жанармай сапасын жақсарту қажет:

— бензин мен дизель отынының сапасын көтеру
— жеке көліктердің техникалық жағдайына қойылатын талаптарды күшейту
— халық пен көлік компанияларын экологиялық таза отын түрлеріне көшуге ынталандыру қажет.

2021–2023 жылдар аралығында Алматы қаласында алғаш рет ғылыми тәсілдер мен РСА рецепторлық моделіне негізделіп жүргізілген зерттеулеріміздің нәтижесіне сәйкес, ауаны ластайтын негізгі көздер ретінде мыналар анықталды:

— Көмір жағу және PM2.5 бөлшектерінің екінші реттік түзілуі — 46,6%,
— Автокөлік шығарындылары, жол шаңы немесе топырақ жамылғысы — 25,7%,
— Шағын өнеркәсіп кәсіпорындары немесе пешпен жылытылатын үйлер, резеңке шиналардың тозуы — 14,7%.

Қалған 13% басқа, статистикалық тұрғыдан маңызы төмен параметрлердің үйлесіміне тиесілі.

Автокөліктердің ауа ластануына әсері, мысалы, жеке сектор немесе өнеркәсіппен салыстырғанда қаншалықты қатты әсер етеді?

— Алматыда автокөліктердің ауа сапасына әсері аз емес, дегенмен оның үлесі жыл мезгілі мен қаланың құрылымына байланысты өзгеріп отырады. Жылы мезгілде (жылыту маусымынан тыс уақытта) автокөлік — ластаушының негізгі көзі, әсіресе көлік қозғалысы тығыз, көшелерде кептеліс көп әрі желдетілуі нашар болған жағдайда. Автокөліктер ауаға азот тотығы (NOx), көміртек тотығы (CO), ұшпа органикалық қосылыстар (ҰОҚ) және ұсақ бөлшектер (PM2.5) шығарады. Бұл бөлшектер тек қана жану нәтижесінде емес, сонымен қатар шиналар мен тежегіштердің тозуы салдарынан да пайда болады.

Алматыда жылыту маусымында (суық мезгілде) негізгі ластау көздері — ЖЭО мен жеке сектор, әсіресе көмір мен отынның кеңінен қолданылуы. ЖЭО үлесі, әсіресе көмірдің жоғары температурада жануы мен төмен биіктіктен шығарындылардың таралуы нәтижесінде байқалады. Бұл жағдай PM2.5 бөлшектерінің және толық жанбаған өнімдердің жоғары деңгейін тудырады, әсіресе суық ауа райы мен температуралық инверсия кезінде.

Біздің зерттеулерімізге сәйкес, Алматы қаласында суық мезгілде PM2.5-тің негізгі көздері — жеке сектор мен ТЭЦ, ал жылы мезгілде — автокөлік пен қалалық шаң. Жыл мезгілі мен ауданға байланысты автокөліктің үлесі 20%-ға дейін жетеді, ал қатты отынды (көмір, қоқыс) жағудың үлесі 54%-ға жетеді.

Автокөлік — ластанудың маңызды көзі, әсіресе жаз айларында. Алайда, жалпы алғанда, жыл бойғы ластанудың басым бөлігі жеке сектордағы жылытудан және көмірмен жұмыс істейтін ЖЭО-лардан туындайды, әсіресе қыс мезгілінде. Сондықтан ауа сапасын кешенді түрде жақсарту үшін барлық осы секторлардан шығатын зиянды заттарды азайту қажет.

Оқи отырыңыз: Құрттың қандай түрлері болады және оны қалай жасау керек?

Кейінгі 10–15 жылдағы Алматы қаласындағы ауа сапасының динамикасына қатысты ғылыми деректер мен зерттеулер қандай?

— Кейінгі 10–15 жыл ішінде Алматыдағы ауа сапасына қатысты ғылыми зерттеулердің саны біртіндеп артып келеді. Дегенмен, бұл салада жүйелі түрде айналысып жүрген ғалымдар саны әлі де аз.

Ауаның ластану динамикасын нақты, дәл ғылыми тұрғыдан бағалау қиын, өйткені ұзақмерзімді және үздіксіз ғылыми зерттеулердің болмауы — негізгі кедергі. Біздің ғылыми командамыз тек 2021 жылдан бастап заманауи зерттеу әдістерін қолданып, тұрақты түрде зерттеулер жүргізе бастады. Бұл кезеңде ғылымды қаржыландыру жүйесі едәуір жақсарған болатын. Бірнеше жобалар сәтті аяқталды, қазіргі уақытта жаңа зерттеулер де жалғасып жатыр, алайда 2024–2025 жылдары ғылыми жобаларды қаржыландыруда 6–10 айға дейін кешігулер орын алғанына қарамастан, біз Алматы қаласында зерттеу жұмыстарын тоқтатпай жалғастырып келеміз.

2022–2024 жылдардағы PM2.5 бөлшектерінің динамикасы бойынша зерттеу нәтижелеріне сүйене отырып, Алматыда орташа PM2.5 концентрациясы былайша бағаланды:

• AirNow деректері бойынша — 36.3 мкг/м³ (жаз мезгілінің деректері болмаған);
• AirKaz деректері бойынша — 37.1 мкг/м³.

Кейінгі жылдары AirNow деректері PM2.5 деңгейінің уақыт өте келе төмендегенін көрсетті:

• 2022 жылы — 36.3 мкг/м³,
• 2023 жылы — 28.7 мкг/м³,
• 2024 жылы — 24.3 мкг/м³.

Бұл көрсеткіштер бақылау кезеңі ішінде 33%-ға төмендегенін білдіреді. Алайда 2022 жылғы AirNow деректерінің толық болмауы (жазғы деректердің жоқтығы, бұл кезде жылыту азайып, атмосфералық дисперсия жақсарады) бұл көрсеткіштің жоғары болуына әсер еткен болуы мүмкін.

Дегенмен, PM2.5 бөлшектерінің жылдық орташа концентрациялары ДДҰ-ның ұсынылған шекті мөлшері — 5 мкг/м³-тен бірнеше есе жоғары болды.

— 2024 жылы Алматыда бұл көрсеткіш ДДҰ нормасынан 4,9 есе артық болды (AirNow бойынша).

— 2022 жылы ең жоғары ауытқу тіркелді — PM2.5 ДДҰ деңгейінен 7,3 есе жоғары болған.

Алматыда (және басқа да ірі қалаларда) PM2.5 деңгейі айтарлықтай ауытқып отырады – бұл пиковы және базалық мәндер арасындағы айырмашылықтардан, стандартты ауытқулардың жоғары болуынан көрінеді.

Мысалы:

• 2022 жылы AirKaz деректеріне сәйкес Алматыдағы максималды сағаттық концентрация — 656,1 мкг/м³,
• AirNow бойынша — 318,9 мкг/м³.

Бұл айырмашылықтар мониторингтік желілердің тығыздығы мен географиялық қамтылу айырмашылықтарымен түсіндірілуі мүмкін.

Мұндай өте жоғары ластану эпизодтары келесі жылдары да (2023 және 2024) жалғасты. Мысалы, 2024 жылы AirNow PM2.5 үшін ең жоғарғы деңгей ретінде 227,2 мкг/м³ тіркеді. Бұл — орташа мәндердің азайып келе жатқанына қарамастан, кейде ауа сапасының күрт нашарлайтынын көрсетеді.

Қорытындылай келе, кейінгі жылдары ғылыми мәліметтер көбейіп келе жатса да, Алматыдағы ауа сапасына қатысты жүйелі, ұзақмерзімді және толыққанды мониторинг пен зерттеулер әлі де қажет.

Сіздің ойыңызша, қаланың ауасын ластаумен күресте нақты нәтиже беретін қандай шаралар бар?

— Халықаралық тәжірибеде ауа сапасын жақсартуға бағытталған бағдарламалар ауа мониторингі деректеріне негізделеді. Үздіксіз әрі сенімді мониторинг — ауа сапасын жақсарту бойынша қабылданған шаралардың тиімділігін бақылауда шешуші рөл атқарады.

Алайда, Қазақстанда ауа сапасының мониторинг деректері ұлттық деңгейдегі стратегиялық құжаттарда жеткілікті түрде ескерілмейді. Мысалы, ауа сапасы көрсеткіштері «Қазақстан-2030» стратегиясында, 2025 жылға дейінгі ҚР даму жоспары мен «Жасыл экономикаға көшу» тұжырымдамасында нақты көрсетілмеген.

Сонымен қатар, Қазақстанда қалалардағы ластанған ауаны тазартуға бағытталған ұлттық жоспар жоқ. Ауа сапасын жақсарту бойынша нақты шаралар кешенді әрі ғылыми негізделген тәсілге сүйеніп құрылуы керек. Мұндай жоспар келесі кезеңдерді қамтуы тиіс:

• Атмосфералық ауаның жай-күйіне кешенді талдау жүргізу, оның ішінде кеңістіктік және уақыттық өзгерістерін зерттеу;
• Ластану көздерін анықтау — заманауи мәліметтер жинау, талдау және модельдеу әдістерін қолдану арқылы;
• Нақты ластаушы заттар мен олардың көздерін ғылыми негізде басымдық ретінде анықтау;
• Атмосфералық ауадағы ластаушы заттардың шекті рұқсат етілген концентрацияларын (ШРК) және мақсатты деңгейлерін орнату — халықтың денсаулығы мен экожүйеге төнетін қауіптерді ескере отырып;
• Шығарындыларды бақылау жөніндегі нормативтер мен стандарттарды әзірлеу және енгізу;
• Халықпен ақпараттық-ағартушылық жұмыстар жүргізу, яғни жұртшылықтың хабардарлығын арттырып, оларды ауа сапасын жақсарту бағдарламаларына қатысуға тарту.

Осылайша, қалалардағы ауа сапасын жақсарту жоспары — ғылыми дәлелдерге сүйенген, жүйелі талдау, жоспарлау, жүзеге асыру және бақылау тетіктерін қамтуы керек. Бұл ластану деңгейін азайтып, қалалық ортадағы жалпы атмосфералық ауаның сапасын жақсартуға бағытталуы тиіс. Бағдарламаларды іске асыру үздіксіз мониторингпен қатар жүруі керек — бұл нәтижелерді бағалауға және стратегияны нақты деректер негізінде түзетуге мүмкіндік береді.

Сонымен қатар, қолданылатын шаралардың тиімділігіне баға беретін эмпирикалық индикаторлар да есепке алынуға тиіс. Мысалы:

• 2030 жылға қарай энергияның кем дегенде 80%-ы табиғи газ және жаңартылатын энергия көздерінен алынуы керек;
• Табиғи газ негізінде энергия өндіретін жабдықтарды орнатуға кеткен шығындарды өтеу және салықтық жеңілдіктер нақты шығындарға пропорционалды болуы керек;
• 2030 жылға дейін халықтың кемінде 90%-ы үйін газбен жылытуы қажет;
• Озық қолжетімді технологияларды (ОҚТ) енгізбеген кәсіпорындарға рұқсат берілмеуі тиіс;
• Шығарындылардағы ластаушы заттардың шоғырлануы ДДҰ белгілеген шекті мөлшерден аспауы тиіс;
• Барлық көлік құралдары шығарындылар бойынша стандарттарға сәйкес келуі керек;
• Дизель отынының 95%-ы құрамындағы күкірт мөлшері 10 мг/л деңгейінен аспауы тиіс,
• Дизель қозғалтқыштарының шығарындыларын тазарту үшін қолданылатын сұйық реагенттер ұлттық стандарттарға 95% сәйкестікті қамтамасыз етуге тиіс.

Қалада көмір жағудан біртіндеп бас тарту және электр станцияларында да, жеке үйлерде де таза отын түрлеріне көшу бойынша кезең-кезеңмен жүзеге асатын жоспар қажет.

Қысқа мерзімді перспективада көмір жағудан барынша бас тарту немесе оны мүлдем тыйым салу қажет. Барлық дамыған елдерде ірі қалаларда көмір жағуға қатаң тыйым салынған. Ең таза отын түрі — газ, оны жағу кезінде ең улы суспензиялық бөлшектер (ұсақ зиян бөлшектер) түзілмейді.

ЖЭО-2 мен ЖЭО-3-ке шұғыл шаралар қажет, себебі бұл станциялар жыл сайын 3,4 миллион тоннаға жуық көмір, яғни ең лас отын түрін жағады. Жеке секторды газға көшіру бір жылдың ішінде жүзеге асырылуы мүмкін еді.

Сондай-ақ, ауа сапасына қатысты шешімдер қабылдау үшін сенімді мониторинг жүйесі қажет. Ресми деректерді қайта тексеру үшін тәуелсіз қоғамдық мониторингті дамыту маңызды. Мұнда экология саласындағы мамандарды даярлау және сапалы ғылыми зерттеулерді жеткілікті қаржыландыру шешуші рөл атқарады.

Қалаларда ластаушы көздердің үлесін дұрыс бағаламау — өз алдына үлкен мәселе. Бұл ірі кәсіпорындарға қатысты әрекетсіздікке әкеліп, қоғамның ресми деректерге деген сенімін төмендетеді. Мұндай жағдай білікті сарапшылардың жетіспеуімен және тәуелсіз ғылыми зерттеулердің жоқтығымен байланысты.

Мыналарды қазақ тіліне былай аударуға болады:

• Көмірден газға көшу
• Көмір электр станцияларындағы және автокөліктердің шығарындыларына қойылатын стандарттарды қатаңдату
• Ауа сапасын жақсарту бойынша жоспарлар
• Өнеркәсіптік кәсіпорындарға қатысты заңнамалық олқылықтарды жою
• Қалаларда көмір жағуға біртіндеп тыйым салу (+әлеуметтік осал топтарға көмек көрсету)
• Автокөлік отынының сапасын арттыру
• Қоғамдық көлікті көбейту және дамыту

Жергілікті биліктің бұл бағыттағы әрекеттерін қалай бағалайсыз? Ілгерілеу бар ма?

— Ауаның ластану мәселесі көбіне тек желтоқсан-қаңтар айларындағы ең шекті маусымда өткір көтеріліп отырады — ол кезде түтін (смог) көзге анық байқалады. Алайда жаз мезгілінде немесе қолайлы ауа райы жағдайында да ауаның сапасы қауіпсіз деңгейде емес екенін естен шығармау керек. Сонымен қатар, жылу ғана емес, электр энергиясы да ЖЭО арқылы өндіріледі, ал оған деген сұраныс жыл бойы бар. Демек, күлі көп көмірді жағу үздіксіз жалғасып жатыр.

Алматы қаласының энергия мен жылу қажеттілігін үш ЖЭО қамтамасыз етеді. Олардың ішінде ЖЭО-1 табиғи газбен жұмыс істесе, ЖЭО-2 мен ЖЭО-3 көбінесе сапасы төмен, күл мөлшері 42–44% көмірді пайдаланады (Kazenergy, 2021). Бұл станциялар Алматыдағы PM2.5 ұсақ бөлшектерінің жалпы концентрациясының 39%-ына дейінгі бөлігін тудыруы мүмкін.

Сонымен қатар заманауи шығарындыларды бақылау жүйелерінің жоқтығы — өте үлкен мәселе. Қазіргі таңда ЖЭО-ларда сүзгілер, электростатикалық тұндырғыштар және түтін газдарынан күкіртті жоюға арналған скруберлер секілді заманауи тазарту технологиялары енгізілуге тиіс.

Алайда, бұл технологиялардың кемшіліктері де бар:

• жоғары орнату және қызмет көрсету шығындары,
• үлкен алаңды қажет етуі,
• температуралық шектеулер,
• және ең бастысы — Алматыдағы ЖЭО жабдықтарының тозуы 67–77%-ға тең (Қазақстан Республикасы премьер-министрінің ресми ақпараттық ресурсы, 2023).

Сондықтан ЖЭО-ларды жаңғырту — өте өзекті міндет. Бұл бағыттағы ең басты басымдық — табиғи газбен жұмыс істейтін жаңа станцияларды салу болуы керек.

Қаланың көлік паркі 667 600 автокөліктен тұрады, олардың 60%-дан астамы 10 жылдан асқан, ал жартысынан көбі 20 жылдан ескі (Ұлттық статистика бюросы, 2025). Алматы мен оған жақын өңірлерде газдандыру жұмыстары жүргізіліп жатқанына қарамастан, тұрғын үй секторы әлі де көмірге, биомассаға және тұрмыстық қалдықтарға тәуелді – оларды жылыну, монша жағу және тамақ дайындау үшін пайдаланады.

Қазақстан Республикасының Экологиялық кодексінің 198-бабына сәйкес, атмосфералық ауаның ластануы дегеніміз — бұл ауадағы ластаушы заттардың концентрациясы немесе физикалық әсері мемлекет белгілеген экологиялық нормалардан асып кетуі. Қазіргі қолданылып жүрген ШРК (шекті рұқсат етілген концентрациялар) мәндері Денсаулық сақтау министрлігінің құрылымдарымен әзірленіп, Экология және табиғи ресурстар министрлігімен келісілген. ШРК соңғы рет 2022 жылы жаңартылды. Гигиеналық нормативтерде бұрынғыдай екі түрі сақталған: максималды бір реттік және тәуліктік орташа ШРК. Алайда Экологиялық кодекс жылдық, тәуліктік және сағаттық көрсеткіштерді белгілеуді талап етеді (200-бап). Бұл тәсіл Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымының жаһандық ұсынымдарына сай келеді.

Қарама-қайшылықтарға қарамастан, экология министрлігі ШРК мәндерін еш өзгеріссіз бекітті.

Орташа жылдық ШРК — адамның ағзасына ластаушы заттардың ұзақ мерзімді әсерін ескере отырып, жиынтық әсерді бағалауға мүмкіндік береді. Бұл әсіресе кумулятивтік әсері бар заттар үшін маңызды, өйткені ауаның ластануына байланысты көптеген аурулар ұзақ мерзімді әсерден дамиды.

Сонымен қатар:

• Орташа жылдық шектер маусымдық және аумақтық өзгерістерді ескеруге көмектеседі;
• Бұл әдіс ауа сапасына ұзақ мерзімді әсерді дәлірек бағалауға мүмкіндік береді;
• Сондай-ақ, мониторинг жүргізу мен басқару үшін тиімді, себебі мұндай көрсеткіштер қысқа мерзімді сыртқы ауытқуларға аз сезімтал;
• Орташа жылдық нормативтер әкімшілік тұрғыдан тиімді, себебі оларды сақтау үшін жедел араласуды және қосымша ресурстарды жиі қажет етпейді.

Осылайша, орташа жылдық лимиттерді енгізу — ластаушы заттардың қоршаған орта мен адам денсаулығына әсерін толық әрі сенімді бағалауға жол ашады. 2021 жылғы Экологиялық кодекстегі ең маңызды жаңалықтардың бірі — бұл экологиялық сапа нормативтері ұғымының енгізілуі. Бұл — мемлекет белгілеген, қоршаған ортаның жекелеген құрамдас бөліктерінің сандық және сапалық сипаттамаларының жиынтығы, оларды қамтамасыз ету және сақтау – қолайлы қоршаған ортаны қамтамасыз ету үшін қажет (36-бап). Бұл нормативтер министрлік тарапынан 10 жылға бекітіледі, ал қайта қарау ғылыми деректерге негізделуі керек.

418-бапқа сәйкес, бұл нормативтер 2024 жылғы 1 қаңтарға дейін бекітілуі тиіс еді, алайда салалық министрлік қажетті ғылыми зерттеулерді әлі жүргізген жоқ. Министрлік тарапынан жұмыс дұрыс әрі уақтылы ұйымдастырылса, экологиялық сапа нормативтері облыстар мен республикалық маңызы бар қалалар үшін ЦПКОС-тың (қоршаған ортаны қорғау жөніндегі кешенді жоспарлар) негізі болар еді.

Кейінгі уақытта көлікті электр қуатына көшіру, қоғамдық көлікті дамыту, жекеменшік секторда көмірден бас тарту сияқты шаралар талқылануда. Алматы жағдайында осының қайсысы басымдыққа ие және жүзеге асыруға шын мәнінде мүмкін?

— Мұндай шаралар — көлікті электр энергиясына көшіру, қоғамдық көлікті дамыту, жекеменшік секторда көмірден бас тарту — менің осы күрделі экологиялық мәселе бойынша 20 жылдық ғылыми зерттеу тәжірибемде тек талқыланып келеді. Өкінішке қарай, тиімді нақты шешімдер әлі қабылданған жоқ. Біз ЖЭО-ларды көмірден газға көшіруді күтіп отырмыз. Бұл жоба 5 жылдан астам талқыланып, дайындалып келе жатыр, 2026 жылы жүзеге асуы керек.

Алматы қаласында ауаны ластайтын барлық негізгі көздерді жою — шындыққа жақын әрі орындалатын мақсат. Біз бұл мәселе тап болған алғашқы қала немесе ел емеспіз. Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымының (ДДҰ) деректеріне сәйкес, әлем халқының 99%-ы ауасы нашар аймақтарда өмір сүреді, мұнда РМ (шаң-тозаң бөлшектері) деңгейі ДДҰ-ның шекті мөлшерінен асып кеткен. Алайда көптеген дамыған елдерде ауа сапасын жақсарту бойынша үнемі және жүйелі түрде шаралар қабылданып келеді.

Қазақстан үкіметінің қалаларды дамыту бағдарламаларында ластаушы көздердің үлесі туралы сандық деректер жетіспейді. Ауа сапасының көрсеткіші ретінде «жалпы шығарындылар көлемі» пайдаланылады. Бірақ бұл көрсеткіш денсаулыққа әр ластаушының тигізетін қауіпін ескермейді, сол себепті қате шешімдер мен төмен тиімділікке әкеледі. Әрбір ластаушы мен оның көзі денсаулыққа әртүрлі деңгейде қауіп төндіреді, ал бұл есепке алынбай келеді. Соның салдарынан жергілікті деңгейде дұрыс шешімдер қабылданбай, шешім қабылдаушылар жалған тұжырымдарға сүйеніп жатады.

Алматыны болашақта дамытуға арналған үкіметтік бағдарламалар ауа сапасы мен энергия тұтынуын жан-жақты бағаламай, шешім қабылдауды қолдайтын құралдарды (мысалы, MCDA) қолданбай жасалған. Сондықтан талдаудың сапасын арттырып, шешім қабылдаушыларға тиімді саясат пен шараларды жүзеге асыруға көмектесетін құралдар қажет.

Сол себепті:

• ЖЭО-2, ЖЭО-3, жекеменшік сектор мен өнеркәсіптегі көмір тұтынуды азайту керек;
• Тұрақты энергетикалық тәжірибені қолдау, халықтың денсаулығын қорғау қажет;
• Бұл үшін экологиялық реттеуді қатаңдату арқылы көмір тұтынуды шектеу қажет.

Алматы қаласындағы ауаның ластану мәселесін шешу кешенді тәсілді талап етеді, себебі ауа сапасы халық денсаулығына және қоршаған ортаға айтарлықтай әсер етеді. Осыған байланысты, Алматы қаласындағы атмосфералық ауаның сапасын жақсартуға және ластану деңгейін төмендетуге ықпал ететін бірқатар маңызды іс-шараларды қарастыру ұсынылады.

Көлік құралдары дәстүрлі түрде ауаны ластаудың елеулі көзі ретінде қарастырылғанымен, локдаун кезіндегі нәтижелер бұл фактордың жалғыз еместігін көрсетеді. Edgar деректерін және ЭкоСервис жүргізген түгендеу зерттеулерін талдау нәтижелері бойынша, көмір тұтынылатын стационарлық көздер РМ ластануына үлкен үлес қосып отырғаны анықталды. MCDA әдісімен жүргізілген талдау нәтижелері де көмір жағудың РМ-ның негізгі көзі екенін көрсетеді.

Сонымен қатар, отын сапасын арттыру қажет: бензин мен дизель отынының сапасын жақсарту, жеке автокөліктердің техникалық жағдайына қойылатын талаптарды күшейту, сондай-ақ халық пен көлік компаниялары үшін неғұрлым таза отын түрлеріне көшуге ынталандырулар енгізу қажет. Бұл субсидиялар немесе салықтық жеңілдіктер түрінде болуы мүмкін. Қоғамдық көлікті дамыту: заманауи қоғамдық көлікті, оның ішінде метро, LRT, BRT және жылдам трамвайларды дамытуға көбірек көңіл бөлу қажет. Бұл жеке автокөліктерді пайдалануды және, тиісінше, шығарындылар деңгейін төмендетуге көмектеседі.

Деректердің ашықтығы мен сапасын арттыру және ғылыми зерттеулер: ауа сапасын сенімді бақылау жүйесін дамыту және ресми деректерді тексеру үшін тәуелсіз қоғамдық мониторингті қолдау қажет. Сондай-ақ, ауа ластануының көздерін анықтау және онымен күресудің тиімді әдістерін әзірлеу үшін ғылыми зерттеулерге инвестиция салу маңызды. Ауа сапасы туралы мәліметтерді жинау, талдау және ұсыну жүйесін әзірлеу қажет, бұл шешім қабылдау процесі мен жұртшылық үшін ақпараттың ашықтығы мен дәлдігін қамтамасыз етеді. Ауаның ластануын азайту және оның адам денсаулығы мен қоршаған ортаға тигізетін зиянының маңыздылығын атап өту үшін қоғамдық хабардарлықты арттыру науқандары мен білім беру бастамалары да аса маңызды.

Қазақстан үкіметіне PM2.5 ластануын реттеу бойынша жедел және қатаң шаралар қабылдау, сондай-ақ Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымының (ДДҰ) PM2.5 деңгейін біртіндеп төмендету жөніндегі ұсынымдарына сәйкес аралық мақсаттарды қабылдау ұсынылады.

Алматыдағы экологиялық жағдайды жақсарту үшін қолдануға болатын шетелдік тәжірибелер бар ма?

Бейжіңдегі түтінмен (смог) күрес тәжірибесі — Алматы үшін ең айқын әрі үлгі болатын мысалдардың бірі. Өйткені екі қалада да ауа сапасына әсер ететін ластану көздері ұқсас — ЖЭО-ларда және жеке секторда көмір жағу, автокөлік санының көбеюі. Бейжің ауа ластануының күрт нашарлауымен бетпе-бет келген соң, 1998 жылдан бастап ауа сапасын жақсартуға арналған кешенді бағдарлама әзірледі. Бұл бағдарлама бірнеше негізгі шаралардан тұрды. Төменде қабылданған негізгі шаралар мен олардың тиімділігі көрсетілген.

Ауаны ластаумен күрестің негізгі шаралары:

Энергетикалық құрылымды оңтайландыру

Бейжің көмір тұтынуды айтарлықтай азайтты, себебі ол негізгі ластаушы көз болған. Табиғи газ және электр энергиясы сияқты таза энергия көздеріне көшу көмір тұтынуын 22,7 млн тоннадан 4 млн тоннаға дейін қысқартуға мүмкіндік берді. Қазіргі таңда көмір қаладағы жалпы энергия тұтынуының шамамен 1,5%-ын ғана құрайды.

Өнеркәсіпті жаңғырту

Бейжің көптеген өнеркәсіптік нысандарды жауып немесе жаңғыртты, нәтижесінде зиянды заттардың шығарылуы күрт төмендеді. 2013 жылдан 2017 жылға дейін PM2.5 концентрациясы 35%-ға азайды.

Көлікке қатаң бақылау

Бейжіңде қатты ластануға себеп болатын автокөліктердің қозғалысына шектеулер енгізілді. «Автокөліксіз күндер» бағдарламасы аясында айдың кей күндері тақ немесе жұп нөмірлі көліктердің жүруіне тыйым салынды. Сонымен қатар, ескі және экологияға зиянды көліктер есептен шығарылды.

Қоғамдық көлікке инвестициялар

Қалада қоғамдық көлік жүйесі қолжетімді әрі арзан болуы үшін қолдау көрсетіліп келеді. Бұл бағытта жол ақысына субсидиялар беріліп, қоғамдық көлікті электрлендіру жобалары жүзеге асырылды.

Заңнамалық негіз

2014 жылы ауа ластануымен күрес туралы заң қабылданып, экологиялық нормаларды бұзатын кәсіпорындарға айыппұл салу тәртібі енгізілді.

Нәтижелер мен жетістіктер

Кейінгі 20 жылда Бейжің ауа сапасы бойынша елеулі жетістіктерге қол жеткізді:

• PM2.5-тің жылдық орташа концентрациясы 2015 жылмен салыстырғанда 59%-ға төмендеді, ал қатты ластанған күндер саны 46-дан 8-ге дейін азайды.
• Күкірт диоксиді, азот диоксиді және PM10 концентрациясы 1998 жылмен салыстырғанда тиісінше 93,3%, 37,8% және 55,3%-ға төмендеді.

Бейжіңнің тәжірибесі ауа ластануынан зардап шегіп жатқан басқа қалалар, соның ішінде Алматы үшін маңызды үлгі ретінде қарастырылады. Қолданылған көптеген шара басқа мегаполистердегі ұқсас экологиялық мәселелерді шешу үшін бейімделіп енгізілуі мүмкін. Сонымен қатар, Бейжің өз тәжірибесін басқа елдер мен қалалармен белсенді түрде бөлісіп жатыр.

Осылайша, Бейжің ауа ластануымен күрес бойынша тұтас бірқатар стратегияларды сәтті жүзеге асырып, қарқынды экономикалық өсу мен урбанизацияға қарамастан, ауа сапасын жақсартуға нақты қол жеткізіп отырғанын көрсетті.

Қосымша мысалдар:

— АҚШ тәжірибесі. Clean Air Act бойынша

— Еуропалық Одақ тәжірибесі.

— Үндістан тәжірибесі.

— ДДҰ-ның жыл сайынғы ұсынымдары.

Сіздің ойыңызша, қалада экологиялық реформалардың жылдам енгізілуіне не кедергі?

— Таза ауа — бүкіл қолданыстағы жүйені қайта құрылымдауды талап етеді. Жаңа жылу электр станцияларын салу, автокөліктерді бақылау (катализаторлар, техникалық байқау), жеке секторда қоқыс жағуға тыйым салу және т.б. Әлемнің ешбір жерінде мұндай шаралар тез жүзеге аспайды. Дегенмен, бұл істі заңнаманы жаңартудан бастау қажет — атмосфераға шығатын ластаушы заттардың шекті деңгейлерін қатаңдатып, әр ластаушы үшін халықаралық тәжірибеге сай жаңа стандарттарды (лимиттер, шекті рұқсат етілген концентрациялар — ШРЕК) енгізіп, ластану мониторингінің сенімді жүйесін қалыптастыру қажет. Ластаушы заттарды үздіксіз бақылау мен ластану ошақтарын жедел жою да өте маңызды. Сонымен қатар халықтың экологиялық сауатын арттырып, таза ауа не үшін маңызды екенін және лас ауа денсаулыққа қаншалықты зиян екенін түсіндіру қажет.

Қалай ойлайсыз, экологиялық мәселелерді шешуге қала тұрғындарын тарту қаншалықты маңызды? Әрқайсымыз қандай қадамдар жасай аламыз?

— Қала тұрғындарын экологиялық мәселелерді шешуге тарту — аса маңызды. Себебі дәл солар қоршаған ортаның ластануының салдарымен күнделікті бетпе-бет келеді — денсаулықтың нашарлауы, мерзімінен бұрын өлім жағдайлары және басқа да қауіптер. Бұдан бөлек, Қазақстан Республикасы Конституциясының 31-бабында (1-тармақ) «Мемлекет адамның өмірі мен денсаулығы үшін қолайлы қоршаған ортаны қорғауды мақсат етеді» деп жазылған, яғни азаматтардың бұл процеске қатысуы тек мүмкін ғана емес, сонымен қатар заңмен бекітілген.

Мен ең маңызды деп санайтын бірнеше қадам:

1. Ақпарат алу және оны тарату. Ауаның ластану көздерін түсіну, бұл туралы достарыңызға, туыстарыңызға, әріптестеріңізге айту.
2. Қоғамдық бастамаларға қатысу. Экологиялық жобаларға волонтер болу, петициялар мен талқылауларға қатысу, рұқсат етілген митингілерге (2021 жылы біреуі өткен) араласу, жаңа экологиялық нормаларды талқылауға қатысу.
3. Құқықты бақылау және оның орындалуын талап ету. Экологиялық заңнаманың бұзылуын байқаған жағдайда уәкілетті органдарға жүгіну, қалалық ортаны жақсартуды талап ету.

Таза әрі қауіпсіз ортада өмір сүру — әрбір азаматтың құқығы.

Сұхбатыңызға рахмет!

Оқи отырыңыз: Қазақстанда такси жүргізушілері балалар орындығын ұсынуға міндетті ме?