Men 1989 jılı Kazak memlekettik ünbersetetiniŋ biologiya fakiltetin tamamdadım. Sodan keyin Almatı kalasında zerttew jumıstarımen aynalıstım. Al ata-anamnıŋ densawlıgı sır bere bastagan soŋ, tuwgan jerim Türgenge kaytıp keldim. Bul jerde äkemniŋ awılcarıwacılık käsibin baskardım. Alma bagınıŋ on gektarı — meniŋ biznesimnıŋ besinci böligi.
Awıl carıwacılıgında tehnologiyalarga investisiya bolmasa, tabıska jetiw mümkin emes. Al ol köp cıgındı kajet etedi.
Subsidiyalaw bagdarlamaları bar, birak bölingen karjı fermerlerge deyin jetpeydi.
Men üc jıl katarınan kajetti kujattardı jıynawmen kelemin, birak ünemi bir anıktama jetispeytindigin aytadı. Munı men tek ötinim beriw kezinde birak bilemin. Magan kecigip kaldıŋ nemese karjılandırıw kıskartılgan dep aytadı. Osılayca ekinci orında kalıp koya beremin.
Men Kazakstanga 22 jıl burın keldim. Ol kezde jas edim. Memleket endi gana täwelsizdik algandıktan, awıl carıwacılık käsibin bastawga ülken mümkindikter boldı. Bizdiŋ Middle Earth Orchards Group kompaniyası AKS-tan sarapcılar delegesiyesin cakırttı. Olar kazakstandık fermerlerge kanday kömek kerek ekendigin anıktawga at salıstı.Tört jıl boyı biz kökönis ösiriw, bakca ösiriw, ara carıwacılıgı, süt tagamdarın öndiriw, tipti jılıjay carıwacılıgı tuwralı da ärtürli treningter ötkizdik.
Osı jıldar aralıgında biz bakca carıwacılıgınıŋ äleweti jogarı degen korıtındı jasadık. Sebebi bir gana bakca acıw arkılı sen odan keyingi eki käsipke de bayda äkelesiŋ.
Kazakstan sol kezdiŋ özinde älemge seleksiyoner-älim Aymak Jangaliyevtiŋ jasagan jumıstarınıŋ arkasında tanılgan edi. Ol bükil ömirin Sivers almasın zerttewge arnap, Kazakstannıŋ jabayı alma baktarın älemge tanıstırgan. Sodan keyin Kazakstanga älemniŋ tükpir-tükpirinen zerttewciler kele bastadı. Bir gana Körnel ünbersetetiniŋ özi tört ilimiy ekspedecinin jiberdi.
Mäncikti biz 2009 jılı kezdestirdik. Ol kezde onıŋ bakcasına kayta jaŋartıw jumıstarın jürgiziwge kömek kajet bolgan. Mäncikte alma bawınıŋ jartılay entensipti jüyesi bolatın. Al kazir baw tolıkkandı karkındı jumıs isteydi. Bul jüyelerdiŋ ayırmacılıgı är gektar jerge bölinetin agac kölemine baylanıstı. Standarttı jüyede bir gektar jerge eki jüz agactan ösiriledi.
Jartılay karkındı jüyede — mıŋ, tolıkkandı karkındı jüyede — üc mıŋ, al süper karkındı jüyede ärbir gektarda bes mıŋ tüp agac ösedi.
Wacington statı alma jäne baska da jemisterdi eksporttaw arkılı älemge tanıldı. Bakca carıwacılıgındagı soŋgı tehnologiyalar jogarı sapalı topka jatadı. Bul batıstagı jastardı kızıktırıp otır. Bizdiŋ könsiltant Patrik Breydi bakca carıwacılıgında ekinci därejeli älım satısında. Tehnologiyalık öndiristiŋ arkasında jakın arada awıl carıwacılıgı ülken suranıska iye salalardıŋ biri boladı.
Agrobiznesti koldawdıŋ supsidiyalawdan da tiyimdi täsilderi bar. Olar: bilim, karjınıŋ koljetimdiligi jäne cenewnikterdiŋ toskawıldarın joyıw.
30 jıl burın Jaŋa Zelandiyada awıl carıwacılıgın karjılandırıw eŋ jogargı dengeyde boldı. Birak olar jogarıda atap ötken kedergilerdi joyganda gana jetistikke kol jetkizdi. Bul jayında ökimet pen jawaptı organdar oylanıwı tiyis. Sebebi köbine bakcanı memleketke bayda äkeliw ücin emes, kerisince enbesticin alıw maksatında gana ösiredi.
Men Kazakstanda on jıldan beri jumıs istep kelemin. Jergilikti carıwalarga bakca carıwacılıgınıŋ karkındı jüyesiniŋ kagıydaların tüsiniwge kömektesemin. Mäncük ekewimiz zamanawıy tehnologiyalardı paydalana bastagandardıŋ algackı katarında boldık.
Bul jılı biz är gektardan 40 tonna alma önimin alıwdı josparlap otırmız. Birak bizge önimdiliktiŋ maksemaldı satısına jetiw ücin eki jıl kerek. Sebebi agactardıŋ diŋi äli de jüyeniŋ jogargı eki kabatın toltırgan jok. Tek sol kezde gana surıptıŋ türine karay är gektardan 60-90 tonnaga deyin önim jıynay alamız.
Bizde kazir almanıŋ 17 surpı ösirilip jatır. Olardıŋ keybirewi täjirebe maksatında egilgen.
Birak biz Almatı turgındarın tolgandırıp otırgan nagız aporttı ösirmeymiz. Ol keremet surıp — tamaca däm jäne iyis. Alayda awrıwga jäne sırtkı faktırlarga tözimdi emes. Al bizge alıs joldarga cıdamdı jäne uzak saktawga bolatın surıp kerek. Al aport onday kasıyetke iye emes.
Keybir surıptawcılar aporttı jäne baska da surıptardı budandastırıwda köptegen jumıstar jasap biraz tabıska kol jetkizgen. Mısalı: «Damir» sortı.
Kompaniya önimderin deldaldar arkılı tasımaldaydı. Tabıstıŋ azdıgına karamastan solay jumıs istegen ıngaylı. Deldal önimdi jinawcılardı usınadı, olardıŋ eŋbekakısın töleydi, tawardı tiyep, jetkiziw jumıstarın uyımdastıradı. Barlık cagın öndiris orındarı osınday tärtippen jumıs isteydi. Öytkeni, bizdiŋ biznestegi eŋ ülken mäsele — bilikti jumıs küciniŋ jetkiliksizdigi.
Ulı Otan sogısı kezınde meniŋ atam Rjev kalasınıŋ tübinde sogıskan eken. Rotada 120 adam bolıptı. Birak sogıs ayaktalganca tek jiyirması gana tiri kalgan eken. Onıŋ icinde meniŋ atam da aman kaldı. Jarakat algannan keyin Kazakstanga kaytıp kelgen ol 100 alma agacın otırgızıp, ärbir tüpke kaza tapkan maydandastardıŋ esimin berdi. Sergey, Bakıt, Mıyras, t.b. atam är agactıŋ atın jatka biletin.
Biznes bastawdı oylagan kezde men kezekti sawda ortalıgın nemese franceza acıwga karsı boldım. Sebebi akcanıŋ barlıgı cetelge keter edi, al biz kazakstandıktar tek tutınıwcı bolıp kalar edik. Munay men gazdı gana satıwga cıgaramız, kalgannıŋ barlıgın emporttaymız.
Sondıktan men önimdi eksporttawga älewetimiz bolıwı ücin alma ösiriwdi kolga alamın dep cectim. Alma barlık halıkaralık standarttarga say boladı.
Meniŋ aldımda «Akcanı Kazakstan ekonomikasına investitsiyalagan durıs pa, alde AKC nemese Ewropadan biznes ackan durıs pa?» degen sawal turdı. Arıne cet elde biznes ackan magan tiyimdi, birak men kazakstandık bolgandıktan öz otanıma paydamdı tiygizgim keldi. Otandastarıma da sapalı önim öndirgim keldi.
Men Almatıdan 70 kelimetr jerdegi Malovodnoe (kazirgi — Bäydibek biy awılı) awılında bakcamnıŋ kasınan jer satıp aldım. Ol carıwacılıkka jaramsız, tastı jer boldı. Sebebi jaramdı jerlerdiŋ barlıgı jekemencik kolda nemese bankte kepilde jäne kurılıs jurgizilip jatkan jerler eken.
Men telimimdi algac körgen kezde, magan ol orınga usaktas käriyerin sal dep keŋes bergen bolatın. Al jergilikti balalar onda kökpar oynaytın. Üc jıl ötti. İyen jer kazir güldegen alma bagına aynalgan.
Jer jaramsız bolgandıktan meniŋ sırtımnan külgender de boldı. Al men alma ösken jer bolsa, kazır de ösetinine senimdi boldım. Keyinnen tastardıŋ kerisince jerdi ılgaldandırıwga septigin tigizetini anık.
Ol kezdegi jemis agactarın ösiriw karkını jetliliksiz boldı. Karkındı jäne super karkındı baktar otırgızıw kerek boldı. Al üyretetin eckim bolmagandıktan men Wacington, Etaliya, Germaniya, Österik sıyaktı elderdi aralap kayttım. Meniŋ maksatım: alma bagın ösiriwdegi aldıngı katarlı teknologiyardı zerttep, eŋ üzdigin Kazakstanga ap keliw boldı.
Biz Etaliyadan almanıŋ 12 sortınıŋ köcetterin ap keldik. Olardıŋ kaysısı klimatka biyimdelip bakılaw ücin barlıgın otırgızdık. Nätejesinde barlıgı da tez biyimdelip ketti. Al baktarga tamcılatıp suwatıw teknologiyasın engiziw kerek dep cectik. Öytkeni önimge baydalı jäne Kazakstanda tucı suw mäselesi bar. Eger barlıgı da osı täsilge köcse, bul problema da jogalar edi.
Awıl carıwacılıgı — bul birden mol bayda tabatın biznes emes. Teknologiyalardı ünemi jaŋartıp, karjılandırıp otırıw kerek. Jakında kızmetkerler Etaliyaga, Belgiyaga jäne AKS-ka baradı. Carıwalar men traktorister — karapayım awlıdıŋ balaları, til bilmeydi. Sondıktan biliktilikterin arttırıw ücin Batıska baradı.
Sonımen katar, önimderimizdi Almatıda supermarket jelileri arkılı taratamız. Desterbiytirlerge bizdiŋ firmalık kaptamalarımızdı sunamız. Al olar keyde bizdiŋ kaptamalarga Altın Orda sındı bazarlardan satıp alıngan almalardı salıp koyadı. Osılayca halıktı aldap, önimderin satadı. Kazirgi taŋda mäseleni ceciw joldarın oylastırıp jatırmız.
Osı jılı bakca jerdiŋ 80 gektarın alıp jatır, al kelesi jılı 150 gektarga bak egemiz. Sonıŋ özinde bul az, sebebi, jalgız Almatınıŋ özinde suranıs üc mıŋ gektardı kuraydı.
Sonımen birge, bizdiŋ önimderdi Jaŋasibirdegi, Tombıdagı jäne Kantı-Mansıdagı seriktestirimiz de satıp alıwga dayın otır. Josparımız Batısta da suranıska iye bola alatın almanıŋ biregey altı surpın ösirip cıgarıw bop otır. Osılayca köcetterdi eksporttamak oyımız bar. Osı bagıtta Wacington jäne Bolon ünbersetetteriniŋ agrarlık fakultetterimen jumıs istep jatırmız. Jobalar köp — endi tek eŋbek etiw kerek.
Andrey: Bizdiŋ aport almasın ösiretin eki bakcamız bar. Biri Talgar awdanında bolsa, ekincisi Esik awdanında altı gektardı kuraydı.
Alma ösiriw biznesin bastagalı üc jıl boldı. Osı mawsımda biz tasardı tek ekinci ret cıgaramız. Eki bakcanıŋ kunı — 700 mıŋ dollar.
Agactar camamen 25-30 jasta. Keŋes ökimeti kezinde bul baktardan almanıŋ biregey surıptarın ösirgen. Keŋes kuladı. Baktar jekecendirildi. Al jemis agactarı 12 jıl boyı karawsız kaldı. Osı uwakıt icinde jemister usaktalıp, hoc iyisin jogaltkan. Biz bul oyımızdı jüzege asırıwda sarapcılarmen köp keŋestik. Surıptı kayta kalpına keltiriwge jäne tabıs közine aynaldırıwga kancalıktı tiyimdi ekenin taldadık.
Cecim kabıldangannan keyin, önim alıwga bir jarım jılday uwakıt ketti.
Temir: Biz ücin bul negizgi käsip emes. Sebebi, Andrey de men de öz käsipterimizben aynalısamız. Bizdi Kazakstannıŋ tuwasına degen süyigimiz biriktiredi. Sonıŋ arkasında nagız Almatı aportı jobası düniyege keldi.
Andrey: Biz nagız aporttı kayta tiriltip otırmız dep ayta almaymız. Öytkeni, bizdiŋ jasap jatkanımız äli de jetkiliksiz. Bizdiŋ maksatımız — osı uwakıtka deyin jetken muratımızdı saktap kalıw. Alga jıljıw bar. Jemister irilendi, hoc iyisi kaytıp keldi.
Basında biz bar jumıstı öz kolımızben istewge tırıstık. Bawdı tazaladık, arıktardı actık, organekalık tınaytkıctardı satıp aldık. Birak internetten karagan bilimniŋ azdık eterin tüsingen kezde, täjirebeli agronomdardı jumıska tarttık.
Carıwacılıkka jılına 20 mıŋ dollar salım salamız. Bul karjı kajetti zattardı satıp alıwga, kural-jabdıktar jöndewge, sarapcılar men jaldamalı jumıscılarga, marketingke, desterbizeyge jäne tawardı sertefekattawga ketedi.
Bıyıl 20-30 tona önim alamız dep josparlap otırmız.
Kayta kalpına keltirilgen kagazdan karton kaptamalar jasap cıgardık. Onıŋ icine 4 alma sıyadı (1 keli). Karapayım formadagı kaptamada kıskaca mälimet berilgen. Onda almanıŋ İle Alatawı bawrayında cınayı süyikpen koldan ösirilgendigi, kemekatsız taza önim ekendigi jäne epoalergendi ekendigi jazılgan. Bugan kez-kelgen adam bakcaga kep köz jetkize aladı.
Munday mümkindikterdi ärbir satıwcı nemese supermarketter bagalay bermeydi. Mısalı «Magnum» jäne «Ramstor» sıyaktı sawda orındarına tek önim kölemi men jetkiziw jıldamdıgı gana maŋızdı. Bıltır biz Astanadagı Galmart-pen jumıs istedik. Al Almatıdagı kalalık kafemen jäne “İ.V.Micurin” fermerlik dükenimen, sonımen katar, Esentai Gourmet pen BioGourmet sındı sawda orındarımen kızmet jasadık. Bul desterbezdiŋ awdetoriyası: jalakısı jogarı jane de önimderi ösiriw talaptarı kızıktıratın tutınıwcılar.
Algackı jılı biz josparlarganımızdan karaganda az äri sapası tömen jemis aldık. Sondıktan da onı satıwdan bas tarttık.
Biz Londında okıdık, sondıktan käsipti jergilikti narıkka üyrencikti emes täsilmen kuramız. Ortaca statistikalık kazakstandık fermer jıynagan önimin kıska deyin koymada saktap, keyin ülken kölemmen satıwga cıgaradı. Al biz birden satıp otırmız, sol ücin de bagamız birkalıptı – 630 teŋge.
Temir: Biz ösip, damıp kelemiz. Kelesi jılı tagı da köcetter otırgızamız. Birak olardan önimdi tek togız jıldan keyin ala alamız. Aldagı uwakıtta Intel kompaniyasımen seriktes bolamız dep josparlap otırmız. Bul keybir ürdisterdi kompitirlew ücin. Mısalı: urılardan korganıw jäne jemistiŋ üzilip tuskenin bakılaw ücin. Alma agacınıŋ astına habarlawcı kurılgısı bar tor ornatamız.
Andrey: 2030 jäne 2050 memlekettik strategiyasında tawar eksportı tuwralı punkter bar. Aport ta bul tizimge engen. Sol ücin memleketten miliyondagan karjı bölinedi delingen. Birak men aport ösiriwci retinde aytatın bolsam, osı uwakıtka deyin bir tıyın da almadım. Esesine jakında gana bakcanıŋ üstinen “Akbulak” taw-caŋgı kurortına baratın jol sap tastadı. Bul jumıstar “Universiyada-2017” carası ayasında jasaldı.
Jemis agactarı 30 jıl boyı östi, är mawsımda 150-200 keli önim äkeletin edi. Al, olar ar tüpke tek bes mıŋ teŋgeden gana ötemakı töledi. On jılga cakkandagı ayırılgan tabıs kölemi – eki mıŋ dollar. Äriyne, biz eckimdi kinelemey jumısımızdı jalgastıra beremiz.
Получай актуальные подборки новостей, узнавай о самом интересном в Steppe (без спама, обещаем 😉)
(без спама, обещаем 😉)
