Мақсат Арзаман: «Жиырма жыл бойы мектеп, универ орысша, кенет қазақша сөйлеп кету қиын»

— Үлкен қалалардағы адамдарға қарасақ, қазақ тілін үйренуге қызығушылық артқан сияқты, бұл құбылыс әсіресе былтырдан бері байқалып отыр. Шағын қалалар мен аймақтарда негізінен орысша сөйлейтін адамдар арасында осындай өзгеріс бар ма?
 

— Өңірлерде ондай қозғалыс әзірге жоқ. Өйткені біріншіден аймақтарға қаржы жетпейді. Ақша жоқ жерде волонтер да аз болады. Ал Qazaq Grammar — волонтерлардың бастамасы. Ірі қалаларда ақша бар болғандықтан, бізге донат жасайды. Сондықтан біз де бірнәрсе жасай аламыз. Шағын қалаларда әлі де өзгертетін нәрсе көп, әлі біраз нәрсе істеу керек.
 

— Қазір жастардың арасында қазақ айдентикасына қызығушылық бар, мысалы, тақия киеді немесе брендтерді қазақша мақаммен атайды, бірақ толыққанды қазақша сөйлемейді. Себебі неде деп ойлайсыз?
 

— Өйткені тілді қолдану көбірек еңбекті талап етеді, ол — интеллектуалдық процесс, ой процесі. Ал айдентиканы қолдана салу оңай, мысалы он мың теңгеге киім сатып ала аласың. 

Тілді қолдану үшін адамдарда уақыт керек, олар қолданғысы келеді деп ойлаймын, бірақ орта қысып тұр, орыс тіліне үйреніп қалған, жиырма жыл бойы мектеп, универ орысша. Кенет бірден қазақ тілінде сөйлеп кету қиын. 

Әсіресе қазақтарға қиын. Этникалық орыстар қысылмай, акцентпен сөйлесе де, қазақтар түсіністікпен қарайды, онысын қолдайды. Қазақтар акцентпен сөйлесе, «қазақ болып, қазақша сөйлей алмай жүрсің бе?» деп айтуы мүмкін. Қазақтардың өзінде сондай психологиялық барьер бар. Қолайлы, сізге күлмейтін ортада жүру маңызды. Бірақ біреу күлді екен деп қазақ тілін үйренуді тастап кетпеу керек, өзіңе қажет болса, кім күлсе де, үйреніп аласың. Екі момент бар: ортаңның қысымы және өзіңнің ынтаң. Екіншісі басым болу керек. 
 

— Qazaq Grammar парақшасында сіз қазақ әліпбиінің латын нұсқасын ұсындыңыз. Сол әліпби нұсқасын түрлі органдарға ұсынып көрдіңіз бе? Әлде ол жай ғана альтернатив нұсқа ретінде құрастырылған ба?
 

— Біз оның ресми нұсқа ретінде қабылдануын мақсат етеміз. Латын қарпіне өту науқаны 2017 жылы басталды, сол кезде Білім және ғылым министірлігіне хат жаздық, ғалымдармен кездестік, сонда осы нұсқаны ұсындық. Бірақ ол кезде ресми шешім қабылдайтын ғалымдар белгіленіп қойғандықтан, олар біздің нұсқаны қабылдамады. Біздікіне ұқсайтын нұсқа болды, бірақ оны жасаған адам қайтыс болып кеткен (Әлімхан Жүнісбеков ұсынған «Ұлттық жоба» латын нұсқасы). Біз осы әліпбидің қабылданғанын қалаймыз, бірақ басқасы болса, оны да қабылдауға дайынбыз. Бастысы латын графикасына көшу керек. 
 

— Қазіргі кезде латын әліпбиінің көп нұсқасы бар. Адамдар үшін ең ыңғайлысы сіздің әліпби болады деп ойлайсыз ба?
 

— Иә, өйткені онда бірізділік бар. Мысалы ресми нұсқада бірнеше әріптің астынан да, үстінен де диакритикалық таңба қойылған. Мәтінді оқып отырғанда, сол ұсақ таңбалар көзіңізге кедергі келтіреді. Таңба тек үстінен қойылса, оқуға қолайлы. Qazaq Grammar нұсқасында тек үстіңгі таңбалар бар. Бұл тек визуал жағынан алғандағы артықшылығы.

Идеялық жағы да бар. «И» деген әріп қазақшада екі дыбыстан тұрады: і және й. Мысалы «би» деген сөзді кириллицада осылай жазамыз, бірақ оның транскрипциясы — «бій». Бұрын солай жазылған. Кириллицадағы емледе унификация барысында сөзден «і» әрпін алынып тастады. Соның салдарынан қазақша кириллицаның бәрі қате. Ал енді латын қарпіне көшкен кезде біз qazaqgrammar әліпбиімен би сөзін biy деп жазамыз, сонда дұрыс болады. Бірақ ресми нұсқада bi деп жазылады. Ол дұрыс емес, өйткені ол кириллицадан калька болып тұр, транслитерация жасалды. 
 

— Латын графикасына көшу бағытында жасалған жұмысқа көңіліңіз тола ма? 
 

— Жалпы қолдан келген жұмыс жүзеге асты деп ойлаймын: сайттар, конвертер, латын әліпбиінің бірнеше нұсқасы жасалды, оған түсіндірме нұсқаулықтар да шығарған сияқты. Үгіт-насихат та жақсы болған сияқты, тіпті дүкендер атауларын өздері ешкімнен сұрамай, қате болса да латын қарпіне ауыстырып алды. Алайда үкіметтік деңгейде шешім шығаратын адамдар жұмысты тежеп отыр, оның себебін біз айта алмаймыз, «кулуарные вещи» дейді ғой. 
 

— Қазақстанда тілдің тазалығын қадағалайтын ұйым қажет пе? Мысалы кинодағы қазақ субтитрларында қателер байқалады.
 

— Тілдің тазалығын қадағалайтын ұйым қажет деп ойлаймын, оны А. Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институты істеу керек. Соның жанында бір ұйым ашылуы керек, оны әкімдікпен бірге істесе болады. Қазақ тілінде жазылған визуал ақпаратта көп қате бар: маңдайшалар, прейскуранттар қате жазылып жүр. Субтитрдегі қателер аудармашыға қатысты шығар. Бірақ оны ешкім тексере алмайды, өйткені ол жекеменшік компаниялардың жұмысы. Мен ондай субтитрді үш фильмге жасағанмын, олардың бірі — «Қара жесір» («Черная вдова») фильмі. Онда субтитр жасау үшін аз уақыт бөлінді, төрт-бес күнде жасап беру керек болды. Мүмкін оқырмандар ол сөздерге әлі үйренбегеннен шығар. Кейбір қате болып көрінген нәрселер анығында дұрыс, оған үйрену уақытты қажет етеді. 
 

— Және әдеби қазақ тілі біздің күнделікті өмірде сөйлейтін қазақшамыздан өзгеше ғой. Мүмкін кей сөздердің біртүрлі естіліп, қабылданатыны сондықтан шығар?
 

— Иә, ол да бар. Біз көркем әдеби сөздерді өмірде айта бермейміз, сондықтан оларды естігенде біртүрлі боламыз.

Егер кинода кейіпкерлер көркем тілді ауызекі тілмен араластырып сөйлесе, жақсы баланс болады. Бірақ біз бәрібір көркем әдеби тілдің орны кинода екеніне үйренуіміз керек, ол — киноның эстетикалық бөлігі. 

— Қазақша сөйлейтін аудитория қате айтылған сөздер мен сөйлемдерге қатты мән береді. Ол немен байланысты деп ойлайсыз?
 

— Мүмкін бұл постколониал травмаға байланысты шығар. 

«Біздің тілімізді онсыз да қорлап жатыр, сөйлемесеңдер, түсінбесеңдер, жүре беріңдер, ең болмаса, жазғанда дұрыс жазыңдар» деген ой шығар. Онсыз да тіліміздің жағдайы нашар, оның үстіне қате жазсақ, жағдайы тіпті мүшкіл болады. Себебін нақты білмеймін, бұл психологиялық мәселеге тіреліп тұрған нәрсе сияқты. 
 

— Қазақ тілінде диалектілерге үлкен рөл бөлінеді. Олар қазақ тілінің тазалығы мен дамуына кедергі келтіре ме?
 

— Жоқ. Диалект — тіл байлығының тағы бір белгісі. Стандарт тіл бір диалектінің негізінде пайда болады немесе сол бір диалектіге әртүрлі диалект сөздері қосылады. Ал сізде көп диалект болса, көп сөз, көп конструкция, алуандық пайда болады. Бірақ алуандық жақсы деп, бәріміз әрқалай сөйлей беруімізге де болмайды, бір стандарт тіл болуы керек, ал қалғандары норманың вариациясы болу керек. Және бір-бірімізді тез түсіну үшін сол нормамен сөйлеп-жазу маңызды. 

Бірақ «анау по-южански, анау по-западному сөйлеп жатыр» деп шейм жасауға болмайды. Жаман тіл болмайды. «По-южански», орысша акцентпен сөйлесе де, ол — қазақ тілі, норманың вариациялары. 

Тіл сондай вариациялардан бірте-бірте қалыптасады, атомдардан молекула құралғандай, ақырында зат пайда болады. Ал адамдар неліктен диалектілер тілді бұзып жатыр деп ойлайды? Ол әрдайым болатын нәрсе. Қазір бізге дұрыс болып көрінетін сөздер бар, сол сөздер жүз жыл бұрын аталарымыз үшін қате болған. Атамыз бізді көріп, жастардың тілі бұзылып бара жатыр дейді. Ал енді біз өзіміз ТикТоктағы балаларды көреміз де, жастар бұзылып бара жатыр дейміз. Бірақ ол бұзылып бара жатқан жоқ, жаңа нұсқа пайда болып жатыр, тіл қалыптасып келеді. 
 

— Қазақстанда көптеген балалар қазақ тілін он бір жыл бойы мектепте оқыса да, мектеп бітіргеннен кейін қазақ тілінде сөйлей алмайды. Қазақ тілінің маңызын арттыру үшін қандай заң немесе қандай өзгеріс енгізу керек?
 

— Бір маңызды өзгеріс — бизнеске қатысты айыппұл салатын заң болу керек. Бизнесте визуал ақпарат — мәзір, прейскурант — қазақша болмаса, тек орысша жазылса, айыппұл салынуы керек. Ондай заң негізі бар, бірақ ол орындалмайды, өйткені айыппұл салатын нақты орган жоқ. Бұрын әкімдік жанындағы Тілдерді дамыту басқармасы айыппұл салатын. Бірақ кейін ондай құзырынан айырылып қалды. 

Қазір бұл міндет Тұтынушы құқығын қорғау комитетінің құзыретінде, бірақ ол комитеттің тілден басқа да проблемасы толып жатыр, мысалы азық түліктің сапасы төмен — олар сонымен де айналысады. Сол проблемалардың қатарында тіл тұр, алайда тілмен айналысатын бөлек орган жоқ. 

Ал балалар неге үйренбей шығады? Біріншіден мұғалімнен бөлек, жалпы бүкіл қоғам орыстілді болып тұр ғой. 

Балаларды ертең қазақша ортада өмір сүресің, қазақ тілінде сөйлейтін жұмысқа барасың деп дайындамайды. 

Сөйтіп біз қайтадан билік пен бизнеске келеміз, өйткені мектеп жағынан бүкіл сағат беріліп жатыр. Он бір сыныпты бітіресің де, кішкене қазақша үйрендің, жұмыс іздей бастайсың немесе универге түсесің, сол кезде бәрі орысша. Мектептен әупірімдеп бірдеңе үйреніп шығасың, бірақ ол да керек емес боп шығады. Ең алдымен билік айыппұл салатын заңды реттемей, ештеңе өзгермейді. Адамдар үйренуі үшін он-жиырма жыл бойы сондай айыппұл салып тұру керек. «Қазақ тілі керек екен, ол бізді біріктіреді екен ғой», «Мемлекет болу үшін мемлекеттік тіл болу керек» деген түсінік қазақтың санасына сөйтіп құйылады, қарапайым заң арқылы. 
 

— Қазақ тілін үйрену үшін пайдалы деп қандай сайттар немесе курстарды айта аласыз?
 

— Бір жақсы сайт бар — kaz-tili.kz, оны бәрі айтып жүр,оны Татьяна Валяева деген кісі ашқан. Грамматиканы да, басқасын да түсіндіреді, тіл туралы бастапқы түсінік алу үшін жақсы құрал. Soyle.kz деген сайт бар, онда ойын форматында үйретеді. 

Егер қазақша кішкене сөйлей алатын болсаңыз, онда спикиң клабтарға бару керек. «Батыл бол» деген тегін спикиң клаб бар. Қазақстан бойынша әр қалада ашылған. Біздің Qazaq Grammar спикиң клабы бар – Tildes.kz деп аталады, Астанада аптасына үш рет онлайн және Алматыда апта сайын офлайн өтед. Спикиң клаб ақылы өтеді, бізде бір жиынға қатысу — екі мың теңге. Кейде аптасына он адам қатысады, кейде үш адам келеді, орташа есеппен 6-8 адам қатысып тұрады. Одан басқа Алматыда тағы Aittym Salem! деген спикиң клаб бар.